4. Sterrenbeelden

sterrenbeeldenDe sterren zijn niet regelmatig over de hemel verspreid. In sommige richtingen zien we bijna geen heldere sterren; op andere plaatsen staan opvallende sterren juist dicht bij elkaar, vaak in markante patronen. Zulke groeperingen van sterren worden sterrenbeelden genoemd. Sommige sterrenbeelden zijn heel bekend (althans van naam), zoals de Grote Beer, Orion en het Zuiderkruis. Maar er zijn ook obscure sterrenbeeldjes waar vrijwel niemand ooit van gehoord heeft, zoals de Giraffe, de Hagedis en de Eenhoorn.

Sterrenbeelden zijn schijnbare groeperingen. De sterren in één sterrenbeeld hebben in werkelijkheid vaak niets met elkaar te maken. Ze staan op totaal verschillende afstanden, en vanaf de aarde zien we ze alleen min of meer in dezelfde richting aan de hemel staan. Zouden we zo’n groep sterren vanaf een andere plaats in het heelal kunnen bekijken, dan zou er niets overblijven van de karakteristieke vorm.

Om die reden kun je ook niet zeggen op welke afstand een sterrenbeeld staat. In feite is een sterrenbeeld gewoon een bepaald gebied aan de hemel, en alles wat zich vanaf de aarde gezien in dat gebied bevindt, ‘hoort’ bij het sterrenbeeld, of het nu een komeet is die rakelings langs de aarde scheert of een ver verwijderd sterrenstelsels aan de rand van het waarneembare heelal.

Sommige sterrenbeelden zijn al duizenden jaren oud. Ze zijn vaak genoemd naar dieren (zoals de Grote Beer, de Stier en de Leeuw), of naar mythologische figuren (zoals Andromeda en de Tweelingen). De namen werden van de ene cultuur overgenomen in de andere, en vaak enigszins aangepast aan de eigen mythen en sagen. De oorspronkelijke bewoners van Noord-Amerika kenden de Grote Beer ook al als Beer, en dat doet vermoeden dat de naam al dateert van vóór de laatste ijstijd (circa tienduizend jaar geleden), toen de eerste volksverhuizing van Siberië naar Noord-Amerika plaatsvond via de drooggevallen Beringstraat.

De Grote Beer is verreweg het bekendste sterrenbeeld. Het bestaat uit zeven heldere sterren, in de vorm van een steelpan; om er een beer in te zien is heel wat meer fantasie nodig. Het sterrenbeeld is elke heldere nacht vanuit Nederland zichtbaar, en met behulp van de Steelpan kan gemakkelijk de positie van de Poolster gevonden worden. Die maakt overigens deel uit van het sterrenbeeld Kleine Beer.

Voor onze voorouders moet de nachtelijke sterrenhemel een levend beeldverhaal zijn geweest. Complete mythologische vertellingen zien we aan het firmament voorbij trekken. Zo is er bijvoorbeeld de prachtige sage van de koningsdochter Andromeda, die geofferd werd aan het zeemonster Cetus als prijs voor de ijdelheid van haar moeder Cassiopeia. Op het nippertje werd ze gered door de vliegende held Perseus, die vervolgens bij vader Cepheus natuurlijk om Andromeda’s hand vroeg. Alle hoofdrolspelers uit dit eeuwenoude drama zijn in het najaar aan de sterrenhemel te zien.

Soms speelde de dagelijkse beweging van de nachtelijke hemel ook een rol in het beeldverhaal. Neem bijvoorbeeld de sage van de jager Orion, die uitgeschakeld werd door een giftige schorpioenenbeet. Griekse verhalenvertellers hebben het boven hun hoofd zien gebeuren: wanneer de Schorpioen opkomt in het zuidoosten, luidt dat de ondergang in van Orion, die dan aan de westelijke horizon verdwijnt.

Wie zelf de belangrijkste sterrenbeelden wil leren kennen, kan eigenlijk niet zonder een handig hulpmiddel als een draaibare sterrenkaart. Met zo’n kaart kan de stand van de sterrenhemel worden ingesteld voor elke dag van het jaar en voor elk tijdstip van de nacht. De kaart toont dan precies welke sterrenbeelden zich boven de horizon bevinden. De circumpolaire sterrenbeelden, die elke heldere nacht zichtbaar zijn, zijn natuurlijk het snelst bekend. Daarnaast heeft elk seizoen zijn eigen karakteristieke sterrenbeelden. Na verloop van een jaar heb je alle sterrenbeelden ‘onder de knie’.

Waar houdt het ene sterrenbeeld op en waar begint het andere? Vroeger tilde men daar niet zo zwaar aan: de grenzen van een sterrenbeeld waren even ‘vaag’ als bijvoorbeeld de grenzen van de Veluwe of van de Peel. Maar rond 1930 heeft de Internationale Astronomische Unie de grenzen van de sterrenbeelden heel nauwkeurig vastgesteld, zodat zelfs van de allerzwakste sterretjes in de grensstreek bekend is of ze bij het ene sterrenbeeld horen of bij het andere.