Net zoals bij een mensenhart het bloed niet tegelijk in de boezem en in de kamer kan zijn, blijkt een zwart gat ook eerst materiaal te verzamelen en op te warmen in een zogeheten corona, om het daarna pas uit te spuwen in jets. "Het klinkt logisch, maar er is al twintig jaar discussie over of de corona en de jet niet gewoon hetzelfde waren. Wij zien dus nu dat ze na elkaar ontstaan en dat de jet uit de corona volgt," aldus hoofdonderzoeker Mariano Méndez (Kapteyn Instituut, Rijksuniversiteit Groningen). "Het was een heel karwei om deze volgtijdelijkheid aan te tonen. We moesten gegevens van jaren vergelijken met die van seconden,en van hele hoge energieën met hele lage."
Tekst gaat verder na filmpje.
15 jaar aan gegevens
De onderzoekers verzamelden 15 jaar aan gegevens van meerdere telescopen. Ze gebruikten onder andere de Rossi X-ray Timing Explorer. Die telescoop was vanuit de ruimte ongeveer elke drie dagen op het zwarte gat GRS 1915+105 gericht en ving hoog-energetische röntgenstraling op van de corona. De astronomen combineerden de röntgengegevens met die van de Ryle Telescope. Dat is een verzameling radioschotels zo'n negentig kilometer ten noorden van Londen, die ook bijna dagelijks de laag-energetische radiostraling opvangen van de jet van het zwarte gat.
Het zwarte gat GRS 1915+105 is geen los zwart gat, maar een zwart gat met een ster die om elkaar heen draaien. Het dubbelsysteem ligt in onze Melkweg op ongeveer 36.000 lichtjaar van ons vandaan in de richting van het sterrenbeeld Arend (Aquila). Het zwarte gat weegt ongeveer zo zwaar als twaalf keer onze zon en is daarmee een van de zwaarst bekende stellaire zwarte gaten.
Tekst gaat verder na filmpje.
Mogelijk ook bij zwart gat centrum Melkweg
Nu de onderzoekers de volgtijdelijkheid hebben bewezen, staan er nog wel wat vragen open. De röntgenstraling die de telescopen opvangen van de corona bevat bijvoorbeeld meer energie dan alleen te verklaren is uit de temperatuur van de corona. De onderzoekers vermoeden dat een magnetisch veld voor extra energie zorgt. Dat magnetisch veld en de bijbehorende energie zou ook kunnen verklaren waarom er jets ontstaan. Als het magnetische veld chaotisch is, warmt de corona op. Als het magnetisch veld vervolgens minder chaotisch wordt, kan materiaal via de veldlijnen ontsnappen in een jet.
De onderzoekers vermoeden dat het principe dat ze hebben aangetoond ook weleens zou kunnen gelden voor zwaardere zwarte gaten, bijvoorbeeld voor het superzware zwarte gat dat zich in het centrum van onze Melkweg bevindt.
Wetenschappelijk artikel
Coupling between the accreting corona and the relativistic jet in the micro quasar GRS 1915+105. Door: Mariano Méndez (1), Konstantinos Karpouzas (1,3), Federico García (1,2), Liang Zhang (3), Yuexin Zhang (1), Tomaso M. Belloni (4) & Diego Altamirano (3). Geaccepteerd voor publicatie in Nature Astronomy. [origineel | preprint (pdf)]
1. Kapteyn Instituut, Rijksuniversiteit Groningen
2. Instituto Argentino de Radioastronomía, Buenos Aires, Argentinië
3. School of Physics and Astronomy, University of Southampton, Southampton, Verenigd Koninkrijk
4. INAF - Osservatorio Astronomico di Brera, Merate, Italië
Stukje van het 'hartfilmpje' van een zwart gat.' Op de horizontale x-as staan de dagen. Dit filmpje toont 500 dagen aan gegevens. De groene curve is de radiostraling. Op de groene pieken is de jet het sterkst. De rode en blauwe stippen geven de röntgenstraling weer en zijn een maat voor de grote van de corona. Bij de blauwe stippen is de corona het kleinst en de jet het sterkst. De jets ontstaan dus steeds als de corona het kleinst is. (c) Méndez et al.
[hoge resolutie | filmpje met geluid zoals bij een hartmonitor | filmpje met geluid én vergelijking met hartmonitor]
Animatie van twee fasen van een zwart gat. Links heeft zich rond het centrum van het zwarte gat een grote, warme corona gevormd: de blauwe schijf met materiaal. Er is geen jet. Rechts is de corona kleiner en koeler (rood/oranje) en het zwarte gat zendt een grote jet uit (c) Méndez et al.
[hoge resolutie | filmpje]