Dwingeloo radiotelescoop ziet (weer) waterstofgas in de Melkweg

In 2007 is een groep vrijwilligers verenigd in de stichting “C.A. Muller Radio Astronomie Station” (CAMRAS) begonnen aan de restauratie van de 25 meter Dwingeloo radiotelescoop en de modernisering van de apparatuur. De groep wil de historisch belangrijke en in onbruik geraakte radiotelescoop voor de toekomst conserveren en deze daadwerkelijk gebruiken en beschikbaar maken voor publiek en onderwijs. Een van de eerste successen van de CAMRAS vrijwilligers is dat zij de Dwingeloo radiotelescoop zover in bedrijf hebben gekregen dat deze ook weer op de zgn. 21 cm waterstoflijn het neutrale waterstofgas van onze Melkweg kan zien.

Begin 2009 voerden Paul Boven en Cor Veldman met de Dwingeloo radiotelescoop metingen uit op de 21 cm waterstoflijn langs - het vanuit Dwingeloo zichtbare deel van - het Melkwegvlak. In de enorme uitgestrektheid van de Melkweg is veel atomair waterstof in wolken aanwezig. Dat waterstofgas zendt op een frequentie van 1420.4 MHz (een golflengte van 21,1 cm) een heel zwak radiosignaal uit. Als de wolken waterstof naar ons toe bewegen, zien wij deze lijnstraling door het Dopplereffect verschoven naar een hogere frequentie. En als de wolken van ons af bewegen naar een lagere frequentie.

Bijgaand diagram geeft de meetresultaten weer. Langs de horizontale as staat de galactische lengte (in graden). Het centrum van de Melkweg ligt bij 0 graden. Langs de verticale as staat de relatieve snelheid van de wolken waterstof in de kijkrichting van de telescoop (in kilometer per seconde) berekend uit de Dopplerverschuiving: negatief voor wolken die van ons af bewegen, positief voor wolken die naar ons toe bewegen. De kleur in de powerschaal rechts en het diagram geeft de intensiteit van het radiosignaal aan. De intensiteit in het diagram is tevens een maat is voor de hoeveelheid waterstofgas. Het diagram toont voor iedere richting in het Melkwegvlak de intensiteit van de waterstoflijnstraling van waterstofgas bij een bepaalde snelheid.

Uit het diagram blijkt duidelijk dat het gas niet gelijkmatig verdeeld is, een bewijs voor het bestaan van verdichtingen in het gas: de spiraalarmen van de Melkweg. Juist om die spiraalarmen in kaart te brengen werd deze radiotelescoop in Dwingeloo gebouwd en in 1956 in bedrijf gesteld.

Tot eind jaren zestig was Dwingeloo het belangrijkste waarneemstation van de stichting Radiostraling van Zon en Melkweg zoals ASTRON destijds heette. Met het gereedkomen van de synthese radiotelescoop in Westerbork verschoven de prioriteiten. Toch werd de Dwingeloo radiotelescoop met de beschikbare middelen nog lange tijd in bedrijf gehouden en op onderdelen gerenoveerd. Aan het eind van de jaren negentig leefde men van storing naar storing en heeft ASTRON de telescoop definitief in stormvaste stand buiten bedrijf geplaatst.

Bij het 50 jarig bestaan van de radiotelescoop hebben ASTRON en de Vereniging voor Experimenteel Radio Onderzoek Nederland (VERON) de intentie uitgesproken te komen tot een stichting die zich zal inzetten voor:
• het restaureren en conserveren van de Dwingeloo radiotelescoop als werkend industrieel monument;
• het stimuleren van de interesse bij de jeugd voor techniek en exacte wetenschap;
• het beschikbaar stellen van de Dwingeloo radiotelescoop aan de gemeenschap van (amateur)astronomen en radioamateurs.

De stichting CAMRAS is op 29 januari 2007 opgericht en inmiddels zijn een groot aantal geïnteresseerden, vrijwilligers en donateurs bezig met het bestuderen van documentatie, schrijven van plannen en het renoveren van de radiotelescoop om deze weer bruikbaar te maken. Sedert 15 oktober 2007 behoort de Dwingeloo Radiotelescoop tot de honderd topmonumenten uit de Wederopbouwperiode 1940-1958.

Nu blijkt dat de Dwingeloo radiotelescoop het na 50 jaar “nog steeds kan” … of juister gezegd “weer kan”, moet niet de conclusie getrokken worden dat daarmee een nieuw leven is gegarandeerd voor de telescoop. Veel onderdelen, waaronder de gehele mechanische constructie, hebben uitgebreid onderhoud en restauratie nodig. Daar is veel geld en menskracht voor nodig!