Op dinsdagochtend 8 juni schuift voor het eerst in 122 jaar de planeet Venus als een grote zwarte stip voor de zon. Zo'n 'Venusovergang' is een buitengewoon zeldzaam hemelverschijnsel. Niemand die nu leeft heeft ooit zo'n mini-zonsverduistering door Venus gezien.
Op de website Venusvoordezon.nl zal het evenement live te volgen zijn, onder andere via de webcam van de Nederlandse zonnetelescoop op La Palma. Elke bezoeker kan bovendien interactief meedoen aan een unieke meting om de afstand tot de zon op te meten. 'Venusvoordezon' is een nationaal initiatief van diverse sterrenkundige organisaties en de informatieve website Kennislink.
In Nederland en België begint het verschijnsel om 07.19 uur als aan de zonsrand linksonder (ruwweg in '7-uurspositie') een piepklein indeukinkje aan de zonsrand is te zien. Dat deukje wordt in twintig minuten langzaam groter, totdat omstreeks 07.39 uur een volledige zwarte stip tegen de zon afsteekt. Het donkere silhouet van Venus trekt steeds verder over de zonneschijf. Om 10.22 uur is de kortste afstand ten opzichte van het middelpunt van de zon bereikt. Daarna vervolgt de donkere stip zijn weg naar de zonsrand 'rechtsonder' (ruwweg in '16-uurspositie'). Om 13.03 uur kleeft zij aan de zonsrand. Twintig minuten later is Venus van de zonneschijf verdwenen.
Venus is ongeveer even groot als de aarde en staat op het moment dat zij tussen onze planeet en de zon door trekt ook het dichtstbij. Op 8 juni bedraagt de afstand van Venus 'slechts' 43 miljoen kilometer. De schijnbare diameter van Venus is daardoor ook het grootst en bedraagt iets meer dan 3 procent van die van de zonneschijf.
Eclipsbrilletje
'Het donkere silhouet van Venus is zo groot, dat de 'minizonsverduistering' met het blote oog is te volgen,' vertelt Carl Koppeschaar, hoofdredacteur van de informatieve website Kennislink en een van de initiatiefnemers van de speciale website www.venusvoordezon.nl. 'Maar wie het verschijnsel wil waarnemen, heeft op z'n minst een 'officieel' eclipsbrilletje nodig om er geen ernstig oogletsel aan over te houden! Het licht van het omringende deel van de zon blijft namelijk even fel. Net als op iedere andere dag kan langdurig staren naar de zon dus levenslange blindheid veroorzaken! Op de website is daarom, naast algemene informatie over het verschijnsel, veel aandacht voor beschermingsmaatregelen en wordt ook verwezen naar volkssterrenwachten en science centra waar de Venusovergang veilig en onder deskundige begeleiding kan worden waargenomen.'
Venusexpedities
Vroeger maakten astronomen verre reizen om Venusovergangen waar te nemen. Door vanaf de meest afgelegen plaatsen op aarde metingen te verrichten, konden zij voor het eerst de afstanden in ons zonnestelsel berekenen. De vier contacttijden (de tijdstippen waarop Venus precies raakt aan de rand van de zonneschijf) verschillen namelijk voor elke plek op aarde. Dit komt doordat vanuit elke plaats op aarde de baan van Venus op een andere manier op de zon geprojecteerd wordt.
Juist dit effect kan op een slimme manier gebruikt worden om de Astronomische Eenheid (= gemiddelde afstand van de aarde tot de zon) te bepalen. Hiervoor is slechts een precieze meting van de contacttijden nodig op twee plaatsen die het liefst ver van elkaar afliggen. Zulke metingen waren de belangrijkste en meest omvangrijke die astronomen in de achttiende en negentiende eeuw uitvoerden. Legendarisch zijn de Venusexpedities van de Franse sterrenkundige Le Gentil naar India (1761 en 1769) en van de Britse kapitein James Cook naar de Stille Zuidzee (1769). In de negentiende eeuw bleef ook Nederland niet achter. In 1874 reisde een groep astronomen af naar het eiland Réunion in de Indische Oceaan. De waarnemingen vielen door bewolking echter grotendeels in het water, zodat deze Nederlandse expeditie een teleurstellend resultaat opleverde. Nederlandse waarnemingen van de Venusovergang van 1882 in Curaçao en Belgische waarnemingen in Chili waren daarentegen wel succesvol.
Unieke meting via internet
Doordat Venus en de aarde slechts zelden in één lijn met de zon staan, zijn er in totaal tot nu toe slechts vijf overgangen (in 1639, 1761, 1769, 1874 en 1882) actief door de mensheid waargenomen. Met behulp van radar kan de Astronomische Eenheid tegenwoordig veel nauwkeuriger worden bepaald dan met een Venusovergang mogelijk is. Tegenwoordig hoeven dus geen grote expedities meer te worden ondernomen. Maar de overgang van 8 juni 2004 biedt echter een zeer grote hoeveelheid mensen over de hele wereld de unieke mogelijkheid om op een leuke en makkelijke manier de schaal van ons zonnestelsel opnieuw op te meten.
'Dankzij internet is het fenomeen wereldwijd live te volgen,' vervolgt Koppeschaar. 'Op Venusvoordezon.nl tonen we live webcasts vanuit de hele wereld, met name vanaf de 'Dutch Open Telescope', een Nederlandse zonnetelescoop op La Palma. We kunnen razendsnel van continent naar continent schakelen om scholieren en andere belangstellenden met elkaar in contact te brengen. Zij kunnen hun waarnemingen dan via een 'on line calculator' verbinden om zo gezamenlijk de afstand van de aarde tot de zon uit te laten rekenen.'
Waarnemingen van de Venusovergang dragen weliswaar niet meer bij aan een nauwkeuriger afstandsbepaling, wél zijn er nog enkele onbegrepen effecten waarover astronomen meer zouden willen weten. Zo treedt op het moment dat Venus de binnenste rand van de zon raakt het 'zwarte druppeleffect' op. Nog ongeveer een minuut nadat Venus moet zijn losgekomen of voordat zij de zonsrand raakt, 'kleeft' de planeet al als een soort uitgerekte druppel vast aan de zonsrand. Dit verschijnsel werd wel toegeschreven aan het feit dat Venus een atmosfeer heeft. Maar het lijkt eerder te maken te hebben met waarneming door een telescoop en het feit dat de rand van de zon donkerder is dan het midden van de zonneschijf.
Een ander bijzonder effect is het 'aureool' dat rond de zwarte stip te zien kan zijn als zij de zonneschijf deels raakt of aan het verlaten ls. Dat wordt veroorzaakt door zonlicht dat door de dikke Venusatmosfeer word afgebogen en zo als een ring om de planeet straalt. Het was de waarneming van deze lichtring aan de hand waarvan de Russische astronoom Mikhail Lomonósov in 1761 concludeerde dat Venus een dampkring heeft.
Unieke samenwerking
Venusvoordezon.nl is een unieke samenwerking tussen de informatieve website Kennislink (www.kennislink.nl), de Nederlandse Onderzoekschool voor Astronomie (NOVA), Museum Sterrenwacht Sonnenborgh, Volkssterrenwacht Copernicus in Haarlem, de Dutch Open Telescope (DOT) op de Canarische Eilanden, Steven van Roode van het Newman College in Breda, het Universiteitsmuseum Utrecht, Volkssterrenwacht Mira in Grimbergen (Belgie), website Astronet en de Europese Zuidelijke Sterrenwacht (ESO). De website bevat naasst uitgebreide achtergrondinformatie en de on line calculator ook waarneemtips, veiligheidsinstructies en een uitgebreide activiteitenagenda.
Nadere informatie:
Carl Koppeschaar
venusovergang@astronet.nl
Arnout Jaspers
NOVA
ajaspers@science.uva.nl
Hans Albers
Volkssterrenwacht Copernicus
f.j.albers@hccnet.nl
Robert Wielinga
Museum Sterrenwacht Sonnenborgh
r.p.wieling@sonnenborgh.nl